ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΦΑΙΔΩΝ. Μάθημα 1-12. Εισαγωγή στον ΦΑΙΔΩΝΑ.(57a 61b). Δρ Κωνσταντίνος Σταυρόπουλος.
Οι ΦΡΥΚΤΩΡΙΕΣ σε συνεργασία με το πολιτιστικό τμήμα του ΕΛΛΗΝΑΪΣ
σας παρουσιάζουν την ΝΕΑ σειρά μαθημάτων:
ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΦΑΙΔΩΝ
Με τον Δρ Κωνσταντίνο Σταυρόπουλο
Μηχανολόγο, (απόφοιτο του μεταπτυχιακού Τμήματος Ιστορίας
τής Φιλοσοφίας τού ΕΚΠΑ)
Μάθημα 1/12. «Εισαγωγή στον ΦΑΙΔΩΝΑ (57a-61b) »
Διοργάνωση:
Πολιτιστικό Τμήμα Φιλοσοφίας του ΕΛΛΗΝΑΪΣ
--------------------------------------------------------------------
Σύνοψη
μαθήματος:
Ὁ Φαίδων ἢ περὶ ψυχῆς, ἠθικὸς κατὰ τοὺς Ἀλεξανδρεῖς φιλολόγους ἀποτελεῖ
διάλογον τῆς δευτέρας (μέσης ἢ πυθαγορικῆς) περιόδου, στὸν ὁποῖον ὁ Σωκράτης
κατὰ τὶς τελευταῖες στιγμὲς τοῦ βίου του διατυπώνει τὰ τέσσερα ἐπιχειρήματα
περὶ τῆς ἀθανασίας τῆς ψυχῆς, ἐκ τῶν ὁποίων τὰ τρία πρῶτα ἀρύεται ἀπὸ τὴν
παράδοσι τῶν, κατ᾽ Ἀριστοτέλην, πρώτων φιλοσοφησάντων, οὐ μὴν καὶ τῶν πρώτων
θεολογησάντων.
Κατατάσσεται στὴν περίοδο αὐτή, μαζὶ μὲ τὸ Συμπόσιον (περὶ ἔρωτος, ἠθικός) τοῦ
ὁποίου ἀποτελεῖ συνέχεια καὶ οἱονεὶ
γενίκευσι, τὴν Πολιτείαν (περὶ δικαίου, πολιτικός)
καὶ τὸν Τίμαιον (περὶ φύσεως, φυσικός) διότι ἡ θεωρία του ἐπὶ τῶν Ἰδεῶν παρουσιάζεται
πλήρως ἀνεπτυγμένη: αὐτὸ τὸ ἴσον, αὐτὸ τὸ καλόν, αὐτὸ ἕκαστον ὃ ἔστι, τὸ ὄν, μή
ποτε μεταβολὴν καὶ ἡντινοῦν ἐνδέχεται; (78d) Ὡς ἐκ τούτου, οἱ ἰδέες (καὶ εἴδη)
τῆς δευτέρας περιόδου δὲν θεωροῦνται ἁπλῶς ἔννοιες, τῶν ὁποίων
ζητοῦνται οἱ ὁρισμοί, ὅπως τῆς πρώτης (τῆς
σωκρατικῆς), ἀλλὰ αἴτια: ἐν δὲ τῷ Φαίδωνι οὕτω λέγεται, ὡς καὶ τοῦ εἶναι καὶ
τοῦ γίγνεσθαι αἴτια τὰ εἴδη ἐστιν (Μετὰ τὰ Φυσικά, 991a, 3-5) καὶ ὄντα, ὑπὸ τὴν
ἔννοιαν τοῦ ὅτι «ἔχουν μεταφυσικὴ ὕπαρξι, τοποθετοῦνται δὲ στὴν περιοχὴ τοῦ πραγματικοῦ,
τοῦ ὄντως ὄντος, στὸν νοητὸ κόσμο» καὶ ὅτι «μεταξὺ τῶν ἰδεῶν καὶ τῶν αἰσθητῶν
ὑφίσταται ἡ σχέσις τῆς εἰκονίσεως, τῆς μιμήσεως, τῆς ὁμοιότητος» (Βουδούρης, σσ.
20-22).
Ὁ διάλογος διεξάγεται στὸ δεσμωτήριον, στὸν χῶρο
ἐκτελέσεως τῆς ποινῆς -οἱ ποινὲς στὸ ἄστυ δὲν ἐκτελοῦνται δημοσίως «ὡς τοῦτο
γίνεται παρά τισι τῶν νεωτέρων πρὸς παραδειγματισμὸν δῆθεν» (Μιστριώτης, σ. 96)-
μεταφέρεται δὲ αὐτολεξεὶ ἀπὸ τόν, παρόντα στὶς τελευταῖες στιγμὲς τοῦ
Σωκράτους, Φαίδωνα τὸν Ἠλεῖον στὸν Ἐχεκράτην τὸν Φλιάσιον στὸ πυθαγορικὸν
ἐντευκτήριον τοῦ Φλιοῦντος τῆς Κορινθίας, τὸ ὁποῖο ἵδρυσε πρὸ ὀλίγων ἐτῶν ὁ
Εὔρυτος ὁ Ταραντῖνος. Πλὴν τοῦ Φαίδωνος καὶ τοῦ Κρίτωνος παρόντες ἦσαν ἐπίσης: ὁ
Ἀπολλόδωρος, ὁ Κριτόβουλος, ὁ Ἑρμογένης, ὁ Ἐπιγένης, ὁ Αἰσχίνης, ὁ Κτήσιππος, ὁ
Μενέξενος καὶ ἄλλοι τινὲς τῶν ἐπιχωρίων, ἐνῷ ὁ Πλάτων μᾶλλον ἠσθένει, προφανῶς
«ἵνα μεταχειρισθῇ τὴν ἱστορικὴν ὕλην μετὰ μείζονος ἐλευθερίας» (Μιστριώτης, σ.
106)· ἀπὸ τοὺς ξένους, οἱ Θηβαῖοι Κέβης, Σιμμίας καὶ Φαιδώνδης
καὶ Μεγαρόθεν ὁ Εὐκλείδης καὶ ὁ Τερψίων (59b). Σημειωτέον ὅτι, ὁ συμμαθητής του
παρὰ τῷ Σωκράτει Ἀντισθένης, ὁ ὀψιμαθὴς γέρων τοῦ Σοφιστοῦ (251b) καὶ μετέπειτα
ἱδρυτὴς τῆς Κυνικῆς σχολῆς, ἀναφέρεται ὀνομαστικῶς γιὰ πρώτη, ἴσως δὲ καὶ
τελευταία φορά.
Στὸ Προοίμιον τοῦ διαλόγου (57a-61b) ἐκτὸς τοῦ χώρου
(δεσμωτήριον) ὑποδηλοῦται ὁ χρόνος (ἡ καθαρότης τῆς πόλεως κατὰ τὶς τριάντα ἡμέρες
τῶν Δηλίων) καὶ ὁ λόγος τῆς καθυστερήσεως τῆς ἐκτελέσεως τῆς θανατικῆς ποινῆς
(ἡ ἀποστολὴ θεωρίας στὴν Δῆλο καὶ ἡ θεωρίς): νόμος ἐστὶν αὐτοῖς ἐν τῷ χρόνῳ
τούτῳ καθαρεύειν τὴν πόλιν καὶ δημοσίᾳ μηδένα ἀποκτιννύναι, πρὶν ἂν εἰς Δῆλόν
τε ἀφίκηται τὸ πλοῖον καὶ πάλιν δεῦρο (58b) καὶ ἀρχὴ δ᾽ ἐστὶ τῆς θεωρίας,
ἐπειδὰν ὁ ἱερεὺς τοῦ Ἀπόλλωνος στέψῃ τὴν πρύμναν τοῦ πλοίου· τοῦτο δ᾽ ἔτυχεν τῇ
προτεραίᾳ τῆς δίκης γεγονός. διὰ ταῦτα ἐγένετο τῷ Σωκράτει ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ ὁ
μεταξὺ τῆς δίκης τε καὶ τοῦ θανάτου (58c).
Ἡ ἐπιστροφὴ τῆς θεωρίδος δίδει τὸ
ἔναυσμα τῆς ἐκτελέσεως τῆς ποινῆς στοὺς ἕνδεκα, «τοὺς προϊσταμένους τοῦ
δεσμωτηρίου καὶ ἐκτελεστὰς τῶν ποινῶν» (Μιστριώτης, σ. 102), οἱ ὁποῖοι ἔχουν
ἤδη φροντίσει γιὰ τὴν ἀπελευθέρωσι τοῦ Σωκράτους ἀπὸ τὰ δεσμά του: λύουσιν γὰρ οἱ ἕνδεκα
Σωκράτη καὶ παραγγέλουσιν, ὅπως ἐν τῇδε τῇ ἡμέρᾳ τελευτήσῃ (59e).
Μόνο ποὺ γιὰ
τὴν ἔναρξι τοῦ ὑψηλοῦ ἐπιπέδου διαλόγου ἀπαιτεῖται (;) καὶ ἡ οἱονεὶ ἄκομψη
ἀπομάκρυνσις τῆς βοώσης τε καὶ κοπτομένης συζύγου καὶ τοῦ παιδίου, τοῦ
Μενεξένου· οἱ ἄνδρες τοῦ Κρίτωνος θὰ ἐπωμισθοῦν τὴν ἀπαγωγὴ τῆς «φιλέριδος»
(Γούδης, σ. 261) Ξανθίππης καὶ τὴν οἴκαδε προσαγωγή της (60a).
Εὐκαιρίας δοθείσης, ὁ ἄρτι λελυμένος Σωκράτης θὰ
διατυπώσῃ δίκην εἰσαγωγῆς δύο παρατηρήσεις: ἡ πρώτη ἀφορᾷ στὸ ἄτοπον, ὑπὸ τὴν
ἔννοιαν «οὐ μόνον τοῦ ἀλόγου, ἀλλὰ καὶ τοῦ θαυμαστοῦ καὶ παραδόξου»
(Μιστριώτης, σ. 111), τῆς μεταβάσεως ἑνὸς ὑποκειμένου σὲ δύο φαινομενικῶς
ἐναντίες καταστάσεις, λ.χ. τὸ πέρασμα ἀπὸ τὸ λυπηρὸν τῶν δεσμῶν στὸ ἡδὺ τῆς
ἀπαλλαγῆς: ὡς θαυμασίως πέφυκε πρὸς τὸ δοκοῦν ἐναντίον εἶναι, τὸ λυπηρόν, τὸ
ἅμα μὲν αὐτὼ μὴ ἐθέλειν παραγίγνεσθαι τῷ ἀνθρώπῳ, ἐὰν δέ τις διώκῃ τὸ ἕτερον
καὶ λαμβάνῃ, σχεδόν τι ἀναγκάζεσθαι λαμβάνειν καὶ τὸ ἕτερον, ὥσπερ ἐκ μιᾶς
κορυφῆς ἡμμένω δύ᾽ ὄντε (60b), ἐνῷ ἡ δεύτερη, στὴν κατὰ γράμμα ἐξήγησι ἐνυπνίων
τινῶν, διὰ τῶν ὁποίων διατάσσεται ἀπὸ τὸν δελφικὸ θεὸ ν᾽ ἀσχοληθῇ μὲ τὴν
Μουσική: μουσικὴν ποίει καὶ ἐργάζου (60e), ὅπου Μουσική, ὄχι αὐστηρῶς ἡ Ἁρμονία
ποὺ ἐθεωρεῖτο μέρος τοῦ quadrivium τῶν Μαθηματικῶν, ἀλλὰ τὸ σύνολον
τῶν ἐπιστημῶν καὶ τεχνῶν, ἐπὶ τῶν ὁποίων ἐφορεύουν οἱ Μοῦσες (ἡ ἐπικὴ ποίησις,
ἡ λυρική, ἡ ἐρωτική, ὁ χορός, ἡ Ἱστορία, ἡ Ἀστρονομία κ.λπ.) ·ἄλλοις λόγοις: «πᾶσα ἀνάπτυξις τῆς ψυχῆς»
(Μιστριώτης, σ. 115).
Πῶς θὰ ἐκλάβῃ ὁ Σωκράτης τὸ ἀνωτέρω ἐνύπνιον; Μὲ τὴν δέουσα
εὐσέβεια: μὴ ἀπειθῆσαι αὐτῷ ἀλλὰ ποιεῖν (61a), παρὰ τὸ ὅτι αἰσθάνεται ὅτι
μειονεκτεῖ ἔναντι τῶν ποιητῶν καὶ τῶν μυθολόγων, διότι οὐδέποτε
ὑπῆρξεν μυθολογικός (61b).
Σημειωτέον ὅτι στὸ Προοίμιον, ὁ Πλάτων
ὑπαινίσσεται τὴν ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἢ παλίντονον ἁρμονίην τοῦ
Ἡρακλείτου (Περὶ Φύσιος, Β, 8 καὶ 51, D-K), τὴν ὁποίαν ἐδιδάχθη ἀπὸ τὸν ἐν
Ἀθήναις Ῥέοντα φιλόσοφον Κρατύλον, τὸν κατ᾽ Ἀριστοτέλην πρῶτον διδάσκαλον: ἐκ
νέου τε γὰρ συνήθης γενόμενος πρῶτον Κρατύλῳ καὶ ταῖς Ἡρακλειτείοις δόξαις, ὡς
ἁπάντων τῶν αἰσθητῶν ἀεὶ ῥεόντων καὶ ἐπιστήμης περὶ αὐτῶν οὐκ οὔσης (Μετὰ τὰ Φυσικά,
987a, 32-35) καὶ ποὺ θὰ τοῦ χρησιμεύσῃ στὴν ὑποτύπωσι τοῦ πρώτου ἐπιχειρήματος περὶ
τῆς ἀποδείξεως τῆς ἀθανασίας τῆς ψυχῆς, τοῦ λεγομένου τῶν ἐναντίων,
ἀκολουθῶντας δὲ στὴν θείαν προσταγὴν θὰ ὑποβάλῃ στοὺς ἑταίρους του τὸ ἔωλον τοῦ
πρώτου σκέλους τῶν,
ἐναντίον τοῦ διδασκάλου του, κατηγοριῶν περὶ
ἀσεβείας, ἐπακριβῶς τοῦ: ἀδικεῖ Σωκράτης οὓς μὲν ἡ πόλις νομίζει θεοὺς οὐ
νομίζων (ΔΛ, Βίοι Φιλοσόφων, ΙΙ, Σωκράτης, 40).
Ἐπισημαίνονται ἐπίσης καὶ οἱ
ἑξῆς παρατηρήσεις τοῦ Γ. Μιστριώτη: α) τὸ ἀπολαμβάνειν στὴν πρότασι: ὅταν
τύχωσι ἄνεμοι ἀπολαβόντες αὐτούς (58b) ἀποδίδεται ὡς «ἀποκόπτειν τινά, κωλύειν,
ἐμποδίζειν» (σ. 101), β) ἡ Γενικὴ τοῦ τρόπου στὴν πρότασι: καὶ τοῦ τρόπου καὶ
τῶν λόγων, ὡς ἀδεῶς καὶ γενναίως ἐτελεύτα (58e) «ἄνευ τοῦ ἕνεκα συχνότατα δηλοῖ
τὸ αἴτιον» (σ. 103), γ) τὸ ἐπίρρημα ἀτεχνῶς ἐκ τοῦ ἀτεχνὴς καὶ ὄχι τοῦ ἄτεχνος
στὴν πρότασι: ἀλλ᾽ ἀτεχνῶς ἄτοπόν τί μοι πάθος παρῆν καί τις ἀήθης κρᾶσις
(59a) ὑπέχει τὴν εἰδικὴν σημασίαν τοῦ «τελέως, καθ᾽ ὅλου, παντελῶς» ἢ τοῦ «ὅλως
δι᾽ ὅλου» (Γούδης, σ. 261), ἐνῷ τὸ ἄτοπον τοῦ σπανίου καὶ τοῦ ἀσυνήθους (σ.
104), δ) τὸ πρῲ στὴν πρότασι ἀνεώγετο γὰρ οὐ πρῲ (59d) ἀποτελεῖ ἀττικὸν τύπον
τοῦ πρωΐ (σ. 108), ε) τὸ φαινόμενον τῆς προσωποποιΐας (σ. 112), τὸ ὁποῖον
ἀναδεικνύεται ἀπὸ τὴν χρῆσι τοῦ ἐθέλειν (ἐπὶ ἀψύχων) στὴν πρότασι τῷ ἅμα μὲν
αὐτὼ μὴ ἐθέλειν παραγίγνεσθαι τῷ ἀνθρώπῳ, ἐὰν δέ τις διώκῃ τὸ ἕτερον καὶ
λαμβάνῃ, σχεδὸν δὲ ἀναγκάζεσθαι λαμβάνειν καὶ τὸ ἕτερον, ὥσπερ ἐκ μιᾶς κορυφῆς
συνημμένω δύ᾽ ὄντε (60b) καὶ τοῦ βούλεσθαι (ἐπὶ ἐμψύχων): ὡς ὁ θεὸς βουλόμενος
(60c) καὶ ὅτι βούλεται μὲν τοῦτο, ὃ νῦν ἐγὼ ὁρῶ, εἶναι οἷον ἄλλο τι τῶν ὄντων
(74d), ζ) τὸ εἰς τὸν Ἀπόλλω προοίμιον (60d) «δηλοῖ (πρὸ σὺν οἴμη: διήγησις) ποίημα, ᾆσμα ᾀδόμενον πρό
τινος ἀφηγηματικοῦ ποιήματος. ὄντως οἱ ῥαψωδοὶ προέτασσον ὕμνους εἰς τοὺς θεοὺς
καὶ διὰ τοῦτο οἱ ἀμαθέστεροι ἐνόμιζον, ὅτι καὶ οἱ ὕμνοι εἶναι ἔργα τοῦ Ὁμήρου.
ὁ Θουκυδίδης τὸν ὕμνον εἰς Ἀπόλλωνα λέγει προοίμιον Ἀπόλλωνος (Ἱστορίη, ΙΙΙ,
104)» (σ. 113), η) ὁ ἀντιθετικὸς Σύνδεσμος ἀτάρ (: ἀκόμη καὶ ἢ ἐν τούτοις)
«εἶναι εὔχρηστος παρὰ τοῖς ποιηταῖς, ἀλλὰ καὶ παρὰ Πλάτωνι ἀπαντᾷ πολλάκις» (σ.
113) καὶ θ) τὴν ἐναντίωσι τῶν παρακελεύεσθαι «πρὸ τῆς ἐνάρξεως τῆς ἐνεργείας»
καὶ ἐπικελεύειν «ἐπὶ τοῦ ἐνεργοῦντος, ὃν ἐνθαρρύνει τις πρὸς ἐπαύξησιν τῆς
ἐνεργείας» (σ. 115).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ν. (1962). Πλάτωνος Φαίδων, Ἀθῆναι.
ΒΟΥΔΟΥΡΗ, Κ. (2000). Πλατωνικὴ Φιλοσοφία, Ἀθῆναι.
ΓΟΥΔΗ, Ν.Δ. (1973, 1983). Πλάτωνος Πρωταγόρας καὶ
Φαίδων, Παπαδήμας, Ἀθῆναι.
ΜΙΣΤΡΙΩΤΟΥ, Γ. (1912). Πλάτωνος Φαίδων,
Σακελλαρίου, Ἀθῆναι
--------------------------------------------------------------------
Σύντομο βιογραφικό του εισηγητή:
Ὁ Κωνσταντῖνος Σταυρόπουλος Τῷ 1983 εἰσήχθη στὸ Τμῆμα τῶν Μηχανολόγων
Μηχανικῶν τῆς Πολυτεχνικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Πατρῶν, ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἀπεφοίτησε
τῷ 1989. Ἐξεπλήρωσε τὶς στρατιωτικὲς ὑποχρεώσεις του τὸν Νοέμβριο τοῦ 1991 καὶ ἀπὸ
τὸν Μάρτιο τοῦ 1992 ἐργάζεται ὡς Διπλ. Μηχανικὸς στὸν ἰδιωτικὸ τομέα. Τῷ 2002 εἰσήχθη,
κατόπιν ἐξετάσεων, στὸ Μεταπτυχιακὸ Τμῆμα Ἱστορίας τῆς Φιλοσοφίας τοῦ Ἀθήνῃσι Πανεπιστημίου
(ΕΚΠΑ), ἐκπονῶντας τὴν Μεταπτυχιακὴ Ἐργασία: Ἡ πολεμικὴ τοῦ Πλωτίνου ἐναντίον τῶν
Γνωστικῶν, ἐνῷ τῷ 2018 κατέθεσε καὶ ὑπεστήριξε τὴν διδακτορικὴ διατριβή του: Ἡ Μαθηματικὴ
δομὴ τοῦ Πλατωνικοῦ ἐπιχειρήματος, γιὰ τὴν ὁποίαν ἔλαβε τὸν βαθμὸν ἄριστα, μὲ Ἐπόπτη
Καθηγητὴ τὸν Κ.Γ. Νιάρχο. Συμμετέχει ἀνελλιπῶς στὰ Συνέδρια τοῦ Ὀλυμπιακοῦ Κέντρου
Φιλοσοφίας καὶ Παιδείας ἀπὸ τοῦ 2004 καὶ ἔνθεν καὶ τῆς Διεθνοῦς Ἐπιστημονικῆς Ἑταιρείας
Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Φιλοσοφίας, ἐνῷ ἔχει συγγράψει ἄρθρα καὶ μελέτες γιὰ τὴν φιλοσοφία
τοῦ Πλάτωνος, τοὺς Προσωκρατικούς, τὴν Νεοπλατωνικὴ φιλοσοφίακαὶ τὸν Μαθηματικὸ
πλατωνισμό, τὰ ὁποῖα ἔχουν δημοσιευθῆ στὰ περιοδικὰ Σωκράτης, Celestiaκαὶ
Skepsis. Συμμετέχει ἐνεργῶς στὴν Ὁμάδα Ἀναγνώσεως Μαθηματικῆς Λογοτεχνίας Θαλῆς+Φίλοι
καὶ στὸ Μεταπτυχιακὸ Σεμινάριο Φιλοσοφίας τοῦ ΕΜΠ. Εἶναι ἱδρυτὴς τοῦ συλλόγου φίλων
τῆς Πλατωνικῆς Φιλοσοφίας «Νέα Ἀκαδήμεια», στὴν ὁποίαν ἔχει θέσει ὡς στόχον ζωῆς
τὴν μελέτην τῶν πλατωνικῶν διαλόγων διὰ τῶν λογικῶν πραγματειῶν τοῦ Ἀριστοτέλους.
………………………………………………………..
Οι ΦΡΥΚΤΩΡΙΕΣ ευχαριστούν θερμά τον Δρ. Σταυρόπουλο
Κωνσταντίνο για την άδεια καταγραφής και ανάρτησής στο διαδίκτυο, και το
Σωματείο ΕΛΛΗΝ.Α.Ι.Σ για την αγαστή συνεργασία και την τεχνική εξυπηρέτηση.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Για οποιαδήποτε πληροφορία ή καταγγελία, παρακαλούμε, ενημερώστε μας στην
κεντρική ιστοσελίδα: https://www.fryktories.net